13. Duurzame leefomgeving: bodem

Bodem en ondergrond

In Utrecht werken we aan een gezonde leefomgeving. Een gezond, robuust bodem en watersysteem en duurzaam gebruik van de ondergrond zijn randvoorwaarden voor een gezonde leefomgeving. Langs de vier B’s van beschermen, beter maken, beheren en benutten, werken we aan de duurzame balans tussen het gebruik van de ondergrond en de bescherming van bodemkwaliteiten. Het werken volgens deze principes past bij de denkwijze van de Omgevingswet. Waar het bodembeleid tot de inwerkingtreding van de Omgevingswet voornamelijk gericht was op saneren van verontreinigingen, is dit beleid nu gericht op bodemkwaliteitszorg met als doel een duurzaam gebruik van de bodem.

13.1 Beschermen van bodemkwaliteit

Het beschermen van bodemkwaliteit is belangrijk voor onze gezondheid, voor het bodemleven en om duurzaam gebruik van bodem en ondergrond nu en in de toekomst mogelijk te houden. In 2024 is met het opstellen van de concept Beleidsnota Ondergrond gewerkt aan een verdere invulling van het beleid om specifieke bodemkwaliteiten beter te beschermen. De concept Beleidsnota Ondergrond wordt in 2025 aan de Raad voorgelegd. 

13.2 Beter maken van bodemkwaliteit

Door allerlei (bedrijfs-)activiteiten in de stad is de kwaliteit van de bodem en het grondwater op verschillende plaatsen aangetast. De afgelopen decennia heeft de gemeente de meest spoedeisende bodemverontreinigingslocaties gesaneerd. We monitoren de meest risicovolle locaties voor verspreiding en bedreiging van kwetsbare objecten zoals drinkwaterwinning, zodat we kunnen ingrijpen als dat nodig blijkt te zijn. De saneringslocaties Griftpark en Nedereindse Plas zitten in een fase waarin we de omvangrijke verontreinigingen beheersen en controleren. Wetenschappelijk onderzoek naar de afbraakpotentie van de micro-organismen in de grond van het Griftpark moet bijdragen aan verdere afbouw van de nazorg. En ook voor de Nedereindse Plas geldt de saneringsfase is afgerond en we de nazorg optimaliseren. In 2024 zijn door de gemeente onderzoeks- en saneringswerkzaamheden opgestart naar onder andere een PFAS-verontreiniging bij de brandweerkazerne aan de Sartreweg en verontreinigingen in de vaste bodem van de moestuinen aan de Groenewoudsedijk. Naast de gemeente voeren ook grondeigenaren en initiatiefnemers van ruimtelijke ontwikkelingen in de stad bodemsaneringen uit. 

Specifiek voor het verbeteren van de grondwaterkwaliteit heeft de gemeente in 2016 het Gebiedsplan Gebiedsgericht Grondwaterbeheer vastgesteld. De activiteiten van chemische wasserijen en metaalverwerkende bedrijven in het verleden hebben geleid tot omvangrijke diepere grondwaterverontreinigingen, die ook nu nog in het grondwater aanwezig zijn. Het gebiedsplan uit 2016 geeft ons instrumenten om maatregelen te nemen om het nog schone grondwater in de gemeente te beschermen en de grondwaterkwaliteit van het verontreinigde gebied te controleren en te verbeteren. Sinds 2022 wordt gewerkt aan een actualisatie van dit gebiedsplan, een omvangrijk en complex proces. In 2024 zijn hiervoor onder andere onderzoeken uitgevoerd, een diepe boring geplaatst en een stakeholdersessie gehouden. Gebleken is dat de biowasmachine niet werkt, zoals oorspronkelijk gedacht en er meer verontreiniging wordt verwacht onder het centrumdeel van de stad. Zie voor meer informatie de Raadsbrief Voortgang Gebiedsplan Gebiedsgericht Grondwaterbeheer.

13.3 Beheren van bodemkwaliteit en ondergrond

Het beheren van de bodemkwaliteit en de ondergrond is noodzakelijk voor een gezonde, duurzame leefomgeving. De chemische bodemkwaliteit beheren we onder andere door het ‘stand still’ principe te hanteren voor het toepassen van grond. Dit houdt in dat op een specifieke locatie alleen grond met een gelijke of betere chemische kwaliteit mag worden toegepast dan al aanwezig. De verontreinigingen in het grondwater worden beheerd door maatregelen die actieve verspreiding voorkomen en door een verbod op het doorboren van de scheidende laag tussen het vieze en het schone grondwater. 

Een ander aspect van bodembeheer is het weten waar wat in de bodem en ondergrond aanwezig is en welke functies de bodem op een specifieke locatie kan uitvoeren. In 2024 is meer inzicht in onze bodem en ondergrond verkregen door onder andere het opleveren van een kaart met onontplofte oorlogsresten en de verdere bouw van het 3D-model van de ondergrond. Beide instrumenten helpen ons om afwegingen te maken waar in de ondergrond we welke functies duurzaam willen ontwikkelen/toestaan en waar niet.

Daarnaast beheren we ons bodeminformatiesysteem en vullen we dat aan met nieuwe informatie. In 2024 hebben we 5.107 onderzoeksrapporten verstrekt aan private en commerciële partijen, veelal in verband met woningtransacties en bouwactiviteiten. Dit is 27% minder dan in 2023. 

13.4 Benutten van bodemkwaliteiten en ondergrond

Bodemkwaliteiten en de ruimte onder het maaiveld zetten we in een duurzame en leefbare stad. Echter het benutten van ruimte onder het maaiveld leidt soms tot verlies van kwaliteit. In de concept Beleidsnota Ondergrond zijn ambities geformuleerd die bijdragen aan een balans tussen benutten en beschermen van de bodem. De concept Beleidsnota Ondergrond wordt in 2025 aan de Raad voorgelegd. 

Figuur 13.4.1 aantal nieuw aangelegde open bodemenergiesystemen in Utrecht

Een belangrijke vorm van benutting van een van de bodemkwaliteiten in de stad is de opslag van warmte en koude via bodemenergiesystemen. Opslag van warmte en koude vindt in Utrecht via zowel gesloten als open bodemenergiesystemen plaats. In 2024 waren in totaal 94 vergunning voor open bodemenergiesystemen afgegeven, het aantal vergunde open systemen is met 3 gegroeid sinds 2023. 

Figuur 13.4.2 aantal nieuw aangelegde bodemwarmtewisselaars naar circulatievloeistof

Het aantal bodemwarmtewisselaars (gesloten bodemenergiesystemen) is in 2024 licht gegroeid met 17, in totaal zijn nu 1.196 systemen geregistreerd. Het totaal aantal bodemlussen is in 2024 gegroeid naar 4.444, hiervan is 42% gevuld met een mengsel van water en antivries en 58% met (zout) water. De met water gevulde bodemlussen geven bij eventuele lekkage minder kans op bodemvervuiling. In totaal was in 2024 ongeveer 590 km bodemlus in de Utrechtse bodem aanwezig.